Onderpresteren op school – je niet gezien voelen

Onderpresteren op school kan grote problemen opleveren. Onderpresteren op school is meestal een probleem van ‘je niet gezien voelen’. Het is dus niet het resultaat van aangeboren luiheid, maar een emotioneel probleem. Onderpresteerders passen zich aan aan wat zij denken dat de norm is – in de ogen van de groep of de onderwijskracht. Daarbij komen hun interesses, talenten, gevoelens en behoeften in het gedrang.

In dit artikel leg ik uit hoe dat zit, en wat onderwijskrachten kunnen doen.

Wat is onderpresteren?

Simpele vraag, simpel antwoord, zou je zeggen. “Onderpresteren is minder presteren dan men kan.” Dit is de woordenboekdefinitie van de onderpresteren uit Van Dale online. So far so good. Maar er is meer…

Hoe ontstaat onderpresteren op school?

Het is belangrijk om te begrijpen waar het onderpresteren vandaan komt. Voor zover ik kan zien, komt onderpresteren (bijna?) nooit zomaar uit de lucht vallen. Onderpresteren is niet aangeboren, geen gevolg van aangeboren luiheid. Veeleer ligt de oorzaak op emotioneel terrein: je niet prettig voelen.

Onderpresteren heeft dus te maken met emoties: emoties die ontstaan in de thuissituatie of op school. Bij de cliënten van Wijkunnenmeer ontstaat onderpresteren altijd door emoties op school. Daarover gaat ook dit artikel.

Onderpresteren op school is een poging tot aanpassen

Onderpresteren dat op op school ontstaat, heeft als reden dat een leerling zich niet veilig voelt in de klas: niet gezien en niet geaccepteerd zoals hij of zij nu eenmaal is.

Onderpresteren op school is het gevolg van een poging tot aanpassen aan wat de leerling denkt dat acceptabel is: voor de medeleerlingen of de onderwijskracht.

De onderpresteerder voelt druk om zich aan te passen aan de groep en/of aan de normen van de docent. De problemen ontstaan dus doordat onderpresteerders op school niet laten zien wie ze zijn.

Onderpresteren is een beschermingsmechanisme tegen (groeps)druk

Onderpresteren is dus een kwestie van het groepsproces in de klas. Het is een beschermingsmechanisme tegen echte of vermeende druk, die uitgaat van de medeleerlingen of de onderwijskracht.
Onderpresteerders zetten als het ware een masker op en gaan toneelspelen om zich anders voor te doen dan zij zijn. Dit doen zij, omdat zij het gevoel hebben dat zij ‘anders’ zijn. En dat wat zij kunnen of leuk vinden, niemand interesseert. Of gewoon omdat het eng is, je in de klas te te laten zien, je nek uit te steken.

Onderpresteren op school is verbergen van je interesses, talenten, gevoelens en behoeften

Onderpresteerders laten hun interesses en talenten niet (meer) zien. Onderpresteerders laten ook niet zien wat het vervolgens met hem of haar doet, om te zwijgen over wat zij kunnen of wat hen bezighoudt. Wellicht verbergen ze dat ook voor zichzelf. Zo verliezen onderpresteerders het contact met hun gevoelens en behoeften.
Kortom: bij het aanpassen aan de echte of vermeende groepsnorm gooit een onderpresteerder tegelijkertijd zijn/haar interesses, talenten, gevoelens en behoeften overboord. Het vervelende is dat het onderpresteren op een gegeven moment een soort vaste gewoonte wordt, die zich niet meer beperkt tot schoolsituaties. Het doortrekt het hele leven.
Je zou kunnen zeggen dat onderpresteren dus aan je wezen raakt.

Aanpassen bij onderpresteren op school lukt soms wel, soms niet

Bij een aantal kinderen lukt ogenschijnlijk de aanpassing aan de ‘norm’. Een levendig, creatief meisje dat thuis de mooiste kunstwerkjes maakt en haar ouders de oren van het hoofd vraagt over allerlei ‘volwassen’ onderwerpen, verandert op school in een dromer – die meestal het raam uit kijkt, en bij schoolwerk gemiddeld presteert.
Anderen lukt de aanpassing niet. Ze knallen als het ware uit het keurslijf en worden opstandig, lastig. Zó vervelend dat juf misschien wel denkt aan ADHD of aan een ODD. Dit gaat ten koste van het leren. Of ze worden depressief. Als jonge kinderen al flirten met de dood, is er in mijn ervaring, altijd onderpresteren in het spel.

Onderpresteren is een symptoom van een psychisch en emotioneel probleem

Niet laten zien wie je bent, gaat nog vooraf aan niet-presteren. Daarom mijn stelling: onderpresteren dat op school ontstaat, is een symptoom van een psychisch en emotioneel probleem: je niet gezien voelen.

Van kwaad tot erger: Typen onderpresteerders

Op grond van jarenlange ervaring in de vorm van observaties, interviews en literatuuronderzoek hebben Betts & Neihart (1988; 2010) profielen van onderpresteerders opgesteld. Zij onderscheiden 5 ’typen’. Deze profielen zijn bijvoorbeeld te downloaden op de website van het informatiepunt Onderwijs en Talentontwikkeling van de Stichting Leerplanontwikkeling (SLO). Hier kun je zien hoe een onderpresteerder steeds verder kan ‘wegzakken’ – tot aan uitval toe (thuiszitten: dat maakt echt niet vrolijk). Ik ga er in een later blog dieper op in, met voorbeelden.

Onderpresteren als recept voor een ongelukkig leven

Dat langdurig onderpresteren een recept kan zijn voor een ongelukkig leven, moge duidelijk zijn. Het is voor niemand goed om altijd een masker te dragen. Dit kan er bijvoorbeeld gebeuren:

  • Onderpresteren kan leiden tot een hulpeloze, afhankelijke houding zonder initiatief. Dit geldt voor zover onderpresteerders er op gericht zijn en blijven, zich aan te passen aan wat een ander wil.
  • Of een kind groeit op tot een gefrustreerde volwassene, vol wrok naar de maatschappij, die hem al die jaren gedwongen heeft mee te draaien in een systeem waar hij/zij zich niet thuis voelde.
  • Of… ik kan erover meepraten. Na een jeugd als onderpresteerder (braaf, aangepast meisje en succesvolle leerling), was ik jarenlang zeer depressief. Ik had geen idee waar die depressie vandaan kwam… Ik voelde me eigenlijk alleen maar schuldig dat ik niet vrolijker en tevredener was.

Onderpresteren bij hoogbegaafden start vaak in de kleuterklas

Er is onderzoek gedaan naar de vraag hoelang het duurt voordat een hoogbegaafd kind op school gaat onderpresteren. Naar andere groepen is voor zover ik weet geen onderzoek gedaan.
Bij hoogbegaafden begint onderpresteren op school meestal in de kleuterklas. Zij wachten gemiddeld slechts 6 (!) weken af of ze voor hun gevoel ‘gezien’ worden. Daarna verdwijnen ze in de aanpassing. Dan begint het onderpresteren en dan ‘ben je ze als onderwijskracht kwijt’.
Dan is het heel lastig om ze nog te zien voor wie zij zijn, en ook om ze weer ‘fluitend aan de gang’ te krijgen. Want zij zijn heel goed in het verbergen van hun interesses, talenten, gevoelens en behoeften.

Onderpresteren stoppen: een taak voor de school, samen met ouders

Onderpresteren op school gaat meestal van kwaad tot erger. De hiaten in kennis en vaardigheden worden steeds groter. Dit heeft weer gevolgen op emotioneel gebied. Een onderpresteerder gaat zichzelf op den duur ‘dom’ vinden. Daarom is het zaak in een zo vroeg mogelijk stadium in te grijpen, liefst op de basisschool. En voorkómen is beter dan genezen!

Aangezien onderpresteren ontstaat in relatie tot de klas en de onderwijsgevende, is het stoppen van onderpresteren in de eerste plaats een taak voor de school. Lastig is hierbij dat onderpresteren op school bijna niet zichtbaar is: het is immers een beschermingsmechanisme. Dat zal een (jong) kind niet zomaar opgeven. En uit eigen ervaring weet ik dat het vervolgens een gewoonte wordt. Op een dag weet zelfs het kind niet beter….

Daarom is het nodig dat scholen ouders serieus nemen. Als die rapporteren dat het kind zich thuis heel anders gedraagt dan op school, is dit een alarmsignaal. Verschil in gedrag thuis en op school is (naast ‘onverklaarbare’ buikpijn) een van de duidelijkste tekenen van onderpresteren! Daarnaast kunnen ouders zelf ook een heleboel doen (zie ook de links helemaal onderaan deze pagina)!

Hoe stop je onderpresteren op school?

Ik benadruk nog maar eens het punt dat ik net maakte: scholen, luister alsjeblieft naar ouders. Alleen in samenwerking tussen ouders en school is onderpresteren te zien – en dus te stoppen!
Daarnaast is belangrijk:
Zorgvuldig pedagogisch handelen:

  • Zorg dat het groepsproces veilig is.
  • Benader leerlingen respectvol en empathisch.
  • Zorg zoveel mogelijk dat je elk kind ziet als wie hij of zij is. Daartoe dien je een goed beeld te hebben van wie degenen zijn die in de gevarenzone zijn om te gaan onderpresteren op school (de creatief begaafden). Hierover volgt een apart blog.
  • Op tijd signaleren en bijsturen. Misschien is het eens tijd voor onderpresteerprotocollen?
  • Kijk ‘verder dan je neus lang is’: is deze leerling wel wat hij/zij lijkt? Komt eruit wat erin zit? Een eenmaal gemeten IQ verdampt niet zomaar, ook als de slimheid van het kind op school niet te zien is! IQ is aangeboren, onderpresteren niet.
  • Leg niet de schuld bij de leerling. Onderpresteren op school is ten diepste een probleem van ‘je veilig voelen’. Daarom ligt een groot deel van de verantwoordelijkheid bij de school.

Structureren en helpen met HOE

  • Besteed veel aandacht aan structuur in de les en aan leren leren. Ook dit heeft te maken met hoe onderpresteerders over het algemeen in elkaar zitten (en waar nog een blog over volgt). Zij hebben vaak het probleem dat zij niet weten HOE het leerwerk aan te pakken. Als leerlingen weer grip krijgen op het schoolwerk, heeft dat direct een positieve invloed voor het zelfbeeld. Zo wordt een spiraal omhoog ingezet.

Let op!

Aangezien onderpresteren op school in de eerste plaats een kwestie is van ‘je veilig voelen om jezelf te zijn’, gaat pedagogiek voor didactiek en ‘inhoud’ van de lessen.

Meer tips voor scholen én ouders vind je elders op mijn site

Deze teksten zijn oorspronkelijk gepubliceerd in Signaal. Signaal wordt uitgegeven door Pharos, de landelijke vereniging van ouders van hoogbegaafde kinderen. De inhoud van deze artikelen is echter relevant voor ouders en opvoeders van alle onderpresteerders, plus degenen die hen lesgeven.